Valkuilen voor therapeuten

Best een pittig vak dat therapeutschap. Je kunt in zeven sloten tegelijk lopen of zomaar in een valkuil stappen als je even niet goed oplet. Dat maakt het aan de andere kant ook spannend en uitdagend. Wat simpel is, kan op den duur saai worden. Het ego heeft behoefte aan uitdagingen.

Een van die valkuilen is (tegen)overdracht. Het kan de nekslag zijn voor het therapeutische proces als je het niet in de gaten hebt. Maar als je het wel ziet, kun je ermee werken en geeft het juist een boost aan de therapie en een versteviging van de basis van vertrouwen.

Nou hebben de meeste mensen weleens van dit Freudiaanse begrip gehoord, maar wat is overdracht eigenlijk?

In een overdrachtssituatie projecteert de cliënt zijn gevoelens over zijn ouders op de therapeut. Hij zet daarmee de therapeut in de rol van zijn vader of moeder. Die koppeling is makkelijk gemaakt, zijn ouders waren namelijk de biologische autoriteiten, de therapeut is een functionele autoriteit.

Tegenoverdracht is hetzelfde fenomeen. Hierbij projecteert de therapeut zijn eigen gevoelens over zijn ouders op de cliënt of neemt hij de rol van de ouder aan ten opzichte van de cliënt. Het wordt tegenoverdracht genoemd omdat het vaak een reactie is op de overdracht van de cliënt, dat is echter lang niet altijd het geval.

Zodra een therapeut oordeelt over een cliënt creëert hij een overdrachtssituatie. Hij plaatst zichzelf in de rol van de ouder en de cliënt reageert over het algemeen vanuit de rol van het kind. Hiermee wordt de therapeut onveilig en de cliënt afhankelijk of weerbarstig. De kans dat de therapie hierop stukloopt is aanwezig. De kans is ook groot dat de cliënt wel blijft komen, maar zijn problematiek niet kan uitwerken. De therapeut houdt namelijk de negatieve koppeling van liefde aan afwijzing in stand door zijn cliënt af te wijzen (te veroordelen). De cliënt kan dan in de prestatie schieten om het ‘beter’ te gaan doen. Dan wordt dus ook de negatieve koppeling van liefde aan prestatie verstevigd. De cliënt kan dan zelfs nog positieve gevoelens hebben over de therapeut (het is goed voor me, hij doet het voor mijn eigen bestwil, ik doe het zelf niet goed) omdat zijn wereldbeeld bevestigd wordt dat afwijzing hetzelfde is als liefde.

Het komt natuurlijk ook voor dat de cliënt oordeelt over de therapeut. Een niet goed uitgewerkte therapeut kan dan zelf in de kind-rol schieten. Daarmee wordt hij een non-autoriteit voor de cliënt en dus onveilig. Ook dit staat natuurlijk het uitwerken van de problematiek van de cliënt in de weg.

Wanneer de therapeut gaat zorgen voor de cliënt wordt hij ook de ouder. In dit geval de zorgzame ouder in plaats van de kritische ouder. Hetzelfde laken een pak: de problematiek wordt niet uitgewerkt, de cliënt wordt niet begeleid naar zelfstandigheid maar bevestigd in afhankelijkheid.

Ook dit komt omgekeerd voor. De cliënt gaat dan zorgen voor de therapeut. De therapeut kan (onbewust) signalen uitzenden dat hij afhankelijk is of een ander probleem heeft. Een goed uitgewerkte therapeut reageert op een zorgende cliënt door zijn grenzen aan te geven.

Overdracht behandel je door de cliënt bewust te maken van zijn projecties naar de therapeut. Projecteren is een onbewust mechanisme, dus door bewustwording vervalt direct de overdracht en krijgt de cliënt inzicht in de patronen die hij neerzet in het dagelijks leven. Hij projecteert niet alleen op de therapeut maar ook op andere functionele autoriteiten zoals managers, docenten etc. Nadat de ladingen, die hiermee verbonden waren, zijn geneutraliseerd in het gevoelscentrum in de buik, kan de cliënt bewust andere keuzes maken in de omgang met deze autoriteiten.

Tegenoverdracht vergt zelfwerk en zelfinzicht van de therapeut. Het is van belang dat hij zijn eigen problematiek zoveel mogelijk heeft uitgewerkt anders triggert hij op vergelijkbare problematiek van de cliënt. Wanneer de therapeut zijn eigen projecties herkent, kan hij een stabiele, veilige en niet-oordelende therapeut zijn voor zijn cliënten.